พระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญเป็นพิธีที่กระทำขึ้นเพื่อความเป็นสิริมงคลและเสริมสร้างขวัญกำลังใจให้กับเหล่าเกษตรกรในการเพาะปลูก ซึ่งพิธีนี้จะถูกจัดขึ้นในเดือนหกของทุกปี (ถือเป็นเวลาที่เหมาะสมในการเริ่มต้นฤดูกาลแห่งการทำนา)
พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ มีพระราชพิธี 2 พิธีรวมกัน คือ พระราชพิธีพืชมงคล อันเป็นพิธีสงฆ์ ซึ่งจะประกอบพระราชพิธีวันแรกในพระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในพระบรมมหาราชวัง กับพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ (พิธีไถหว่าน) อันเป็นพิธีพราหมณ์ซึ่งจะประกอบพระราชพิธีในวันรุ่งขึ้น ณ มณฑลพิธีสนามหลวง
นับตั้งแต่สมัยกรุงสุโขทัยเรื่อยมางานแรกนาขวัญมีแต่เพียงพิธีทางศาสนาพราหมณ์เท่านั้น จนกระทั่ง ถึงรัชสมัยของสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 4 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ ได้ทรงโปรดเกล้าฯ ให้จัดพิธีสงฆ์เพิ่มขึ้นในพระราชพิธีต่าง ๆ ทุกพิธี
ดังนั้น พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญจึงได้เริ่มมีขึ้นตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา โดยได้จัดรวมกับพระราชพิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ จึงมีชื่อเรียกรวมกันว่า “พระราชพิธีพืชมงคลจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ”
ไฮไลท์สำคัญของพิธีนี้ที่ประชาชนส่วนใหญ่ต่างรอคอยกันก็คือ “คำทำนายในการเสี่ยงทายผ้านุ่ง” (เครื่องแต่งกายของพระยาแรกนาขวัญ) และ “คำทำนายสิ่งที่พระโคกิน” เพื่อที่จะได้นำไปเป็นแนวทางในการเพาะปลูกของเกษตรกรในปีนั้น ๆ และพระโคแรกนาขวัญที่ถูกคัดเลือกมานั้นจะต้องมีความสมบูรณ์และผ่านเกณฑ์ตามความเหมาะสมด้วย
คำทำนายในการเสี่ยงทายผ้านุ่งแต่งกาย
พระยาแรกนาขวัญจะตั้งสัตยาธิษฐานหยิบผ้านุ่งแต่งกาย โดยจะมีผ้าลาย 3 ผืน คือหกคืบ ห้าคืบ และสี่คืบ ซึ่งผ้านุ่งนี้จะถูกวางเรียงบนโตกและมีผ้าคลุมเพื่อให้พระยาแรกนาหยิบ ซึ่งคำทำนายก็จะแตกต่างกันออกไป ดังนี้
หากพระยาแรกนาขวัญเลือกหยิบ
หกคืบ: น้ำน้อย นาในที่ลุ่มจะได้ผลบริบูรณ์ดี แต่นาในที่ดอนอาจจะได้ผลไม่เต็มที่ มีผลเสียหายบ้าง
ห้าคืบ: น้ำในปีนี้จะมีปริมาณที่พอดี ข้าวกล้าในนาจะได้ผลบริบูรณ์ดี รวมทั้งผลาหาร มังสาหารก็จะอุดมสมบูรณ์ดี
สี่คืบ: น้ำในปีนี้อาจจะมากสักหน่อย นาในที่ดอนจะได้ผลบริบูรณ์ดี แต่นาในที่ลุ่มอาจจะได้ผลไม่เต็มที่ มีเสียหายบ้าง
คำทำนายสิ่งที่พระโคกิน
อาหารที่จะนำมาเสี่ยงทายให้พระโคกินมีด้วยกันทั้งหมด 7 อย่าง ประกอบไปด้วย ข้าวเปลือก ข้าวโพด ถั่วเขียว งา หญ้า เหล้า และน้ำ ซึ่งคำทำนายก็จะแตกต่างกันออกไป ดังนี้
หากพระโคกิน
พระโคกินข้าวเปลือก หรือ ข้าวโพด: พวกธัญญาหาร ผลาหารจะมีความอุดมสมบูรณ์ดี
พระโคกินถั่ว หรือ งา: ผลาหาร ภักษาหารจะอุดมสมบูรณ์ดี
พระโคกินน้ำ หรือ หญ้า: น้ำท่าจะมีความบริบูรณ์พอสมควร ส่วนธัญญาหาร ผลาหาร ภักษาหาร มังสาหารจะอุดมสมบูรณ์ดี
พระโคกินเหล้า: เศรษฐกิจจะเจริญรุ่งเรือง การคมนาคมจะมีความสะดวกมากขึ้น การติดต่อค้าขายกับต่างประเทศจะดีขึ้น